Εὐαγγελικό Ἀνάγνωσμα Κυριακῆς 29 Σεπτεμβρίου 2024, B΄ Λουκᾶ (Λουκ. ς΄ 31-36)
31 καὶ καθὼς θέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως. 32 καὶ εἰ ἀγαπᾶτε τοὺς ἀγαπῶντας ὑμᾶς, ποία ὑμῖν χάρις ἐστί; καὶ γὰρ οἱ ἁμαρτωλοὶ τοὺς ἀγαπῶντας αὐτοὺς ἀγαπῶσι. 33 καὶ ἐὰν ἀγαθοποιῆτε τοὺς ἀγαθοποιοῦντας ὑμᾶς, ποία ὑμῖν χάρις ἐστί; καὶ γὰρ οἱ ἁμαρτωλοὶ τὸ αὐτὸ ποιοῦσι. 34 καὶ ἐὰν δανείζητε παρ᾿ ὧν ἐλπίζετε ἀπολαβεῖν, ποία ὑμῖν χάρις ἐστί; καὶ γὰρ ἁμαρτωλοὶ ἁμαρτωλοῖς δανείζουσιν ἵνα ἀπολάβωσι τὰ ἴσα. 35 πλὴν ἀγαπᾶτε τοὺς ἐ-χθροὺς ὑμῶν καὶ ἀγαθοποιεῖτε καὶ δανείζετε μηδὲν ἀπελπίζοντες, καὶ ἔσται ὁ μισθὸς ὑμῶν πολύς, καὶ ἔσεσθε υἱοὶ ὑψίστου, ὅτι αὐτὸς χρηστός ἐστιν ἐπὶ τοὺς ἀχαρίστους καὶ πονηρούς. 36 Γίνεσθε οὖν οἰκτίρμονες, καθὼς καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί.
ΕΡΜΗΝΕΙΑ Π. Ν. ΤΡΕΜΠΕΛΑ
31 Καί μέ λίγες λέξεις, ὅπως θέλετε νά σᾶς συμπεριφέρονται καί νά σᾶς κάνουν οἱ ἄνθρωποι, ἔτσι ἀκριβῶς νά συμπεριφέρεσθε κι ἐσεῖς σ’ αὐτούς καί νά τούς κάνετε τά ἴδια. 32 Διότι ἐάν ἀγαπᾶτε μόνον ἐκείνους πού σᾶς ἀγαποῦν, ποιά εὔνοια καί ποιά ἀμοιβή σᾶς ἀνήκει ἀπό τόν Θεό; Καμία. Διότι καί οἱ ἁμαρτωλοί ἀγαποῦν ἐκείνους πού τούς ἀγαποῦν. 33 Κι ἄν κάνετε τό καλό σ’ ἐκείνους πού σᾶς εὐεργετοῦν, ποιά εὔνοια καί χάρη καί ἀνταμοιβή σᾶς ἀνήκει ἀπό τόν Θεό; Καμία. Διότι καί οἱ ἁμαρτωλοί τό ἴδιο κάνουν. 34 Κι ἄν δανείζετε σ’ ἐκείνους ἀπό τούς ὁποίους ἐλπίζετε νά πάρετε πίσω αὐτά πού δανείσατε, ποιά χάρη καί ἀνταπόδοση ἀπό τόν Θεό σᾶς ἀνήκει; Καμία. Διότι καί οἱ ἁμαρτωλοί δανείζουν σέ ἄλλους ἁμαρτωλούς γιά νά πάρουν πίσω ὁλόκληρο τό ποσό πού δάνεισαν ἤ καί σέ ὥρα ἀνάγκης νά πάρουν κι αὐτοί ἴσα ὀφέλη καί δάνεια ἀπό ἐκείνους στούς ὁποίους δάνεισαν. 35 Ἐσεῖς ὅμως νά ἀγαπᾶτε τούς ἐχθρούς σας καί νά τούς εὐεργετεῖτε καί νά τούς δανείζετε χωρίς νά ἐλπίζετε σέ καμία ἀνταπόδοση ἀπ’ αὐτούς. Καί θά εἶναι πολύς ὁ μισθός σας καί μεγάλη ἡ ἀνταμοιβή σας ἀπό τόν Θεό. Καί θά εἶστε στή βασιλεία τῶν οὐρανῶν κατά χάριν παιδιά τοῦ ὑψίστου Θεοῦ, μέ τόν ὁποῖο θά μοιάζετε πνευματικῶς. Διότι κι αὐτός εἶναι εὐεργετικός καί ὠφέλιμος στούς ἀνθρώπους πού δείχνουν ἀχαριστία στίς τόσες εὐεργεσίες του καί πού δέν ἔχουν καλή διάθεση καί προαίρεση ἀλλά εἶναι πονηροί. 36 Νά γίνεστε λοιπόν σπλαχνικοί πρός τόν συνάνθρωπό σας καί συμπονετικοί στίς δυστυχίες του καί στίς ἀνάγκες του, ὅπως καί ὁ οὐράνιος Πατέρας σας εἶναι σπλαχνικός σέ ὅλους.
Ἄγ. Νικόλαος Βελιμίροβιτς
Ἀγάπη γιὰ τοὺς ἐχθρούς
Τὸ σημερινὸ εὐαγγέλιο μιλάει γιὰ τὴν ὕψιστη μορφὴ ἀγάπης: τὴν ἀγάπη γιὰ τοὺς ἐχθρούς. Ὁ Κύριος Ἰησοῦς ἔδωσε τὴν ἐντολὴ –ὄχι συμβουλὴ ἀλλὰ ἐντολή— ν’ ἀγαπᾶμε τοὺς ἐχθρούς μας. Ἡ ἐντολὴ Του αὐτὴ δὲν εἶναι περιστασιακὴ καὶ σποραδική, ὅπως εἶχε γίνει πρὶν ἀπὸ τὴν ἔλευσή Του σὲ κάποιες σπάνιες περιπτώσεις. Ἡ ἐντολὴ τῆς ἀγάπης γιὰ τοὺς ἐχθροὺς μας τοποθετεῖται στὴν ὕψιστη θέση στὸ εὐαγγέλιο.
Εἶπε ὁ Κύριος: «Καθὼς θέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως» (Λουκ. στ΄ 31). Αὐτὰ εἶναι τὰ λόγια τοῦ σημερινοῦ εὐαγγελίου ποὺ μᾶς εἰσάγουν στὴν ἀγάπη γιὰ τοὺς ἐχθρούς μας. Ἄν δὲν θέλετε νὰ γίνουν ἐχθροί σας οἱ ἄνθρωποι, πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα φροντίστε νὰ μὴ γίνετε ἐσεῖς ἐχθροί τους. Ἂν εἶναι ἀλήθεια πὼς κάθε ἄνθρωπος σ’ αὐτὸν τὸν κόσμο ἔχει ἐχθρούς, αὐτὸ σημαίνει πὼς εἶσαι ἐχθρὸς κάποιου. Πῶς τότε ἀπαιτεῖς ἀπὸ ἕναν ἄνθρωπο νὰ γίνει φίλος σου, ἀφοῦ εἶσαι ἐχθρός του; Πρῶτα λοιπὸν ξερίζωσε τὴν ἔχθρα ἀπὸ τὴν καρδιὰ σου κι ὕστερα νὰ μετρήσεις τοὺς ἐχθρούς σου στὸν κόσμο. Στὸ μέτρο ποὺ θὰ ξεριζώσεις ἀπὸ τὴν καρδιά σου τὴν πονηρὴ αὐτὴ ρίζα κι ἀποκόψεις ὅλα τά κλαδάκια ποὺ πετοῦν ἀπ’ αὐτήν, θὰ βρεῖς καὶ λιγότερους ἐχθροὺς νὰ μετρήσεις. Ἂν μετὰ θελήσεις νὰ γίνουν φίλοι σου οἱ ἄνθρωποι, πρέπει ἐσὺ πρῶτα νὰ πάψεις νὰ εἶσαι ἐχθρός τους καὶ νὰ γίνεις φίλος τους. Ὅσο γίνεσαι φίλος μὲ τοὺς ἄλλους, τόσο ὁ ἀριθμὸς τῶν ἐχθρῶν σου θὰ μειώνεται καὶ στὸ τέλος θὰ μηδενιστεῖ.
Αὐτὸ ὅμως δὲν εἶναι τὸ κύριο θέμα. Τὸ κύριο θέμα εἶναι πώς σ’ αὐτὴν τὴν περίπτωση θὰ ἔχεις φίλο σου τὸν Θεό. Εἶναι πολὺ πιὸ σπουδαῖο γιὰ τὴ σωτηρία σου νὰ μὴν εἶσαι ἐχθρὸς κανενός, νὰ μὴν ἔχεις καθόλου ἐχθρούς. Ἂν εἶσαι ἐχθρὸς ἄλλων, τόσο ἐσὺ ὅσο κι οἱ ἄλλοι εἶστε ἐμπόδια στὴ σωτηρία σου. Όταν εἶσαι φίλος μὲ τοὺς ἄλλους, τότε οἱ ἐχθροί σου, ἔστω καὶ ἀσυνείδητα, βοηθοῦν στὴ σωτηρία σου. Ἄς σκεφτόταν, ἀλήθεια, κάθε ἄνθρωπος τὸν ἀριθμὸ τῶν ἀνθρώπων τοὺς ὁποίους ἐχθρεύεται ὁ ἴδιος, κι ὄχι ἐκείνους ποὺ εἶναι ἐχθροί του. Τότε τὸ σκοτεινὸ πρόσωπο αὐτοῦ τοῦ κόσμου θὰ ἄστραφτε μέσα σὲ μιὰ μέρα σὰν τὸν ἥλιο.
Ἡ ἐντολὴ τοῦ Χριστοῦ πὼς πρέπει νὰ κάνουμε στοὺς ἄλλους αὐτὸ ποὺ ζητᾶμε κι ἐμεῖς ἀπ’ αὐτοὺς εἶναι τόσο φυσικὴ καὶ τόσο σαφὴς καὶ καλή, ποὺ εἶναι νὰ θαυμάζει καὶ ν’ ἀπορεῖ κανεὶς πὼς δὲν ἔχει γίνει ἀπὸ παλιὰ μιὰ καθημερινὴ συνήθεια στοὺς ἀνθρώπους. Κανένας ἄνθρωπος δὲν θέλει νὰ τὸν βλάψουν οἱ ἄλλοι. Ἑπομένως ἄς μὴ βλάψει κι αὐτὸς τοὺς ἄλλους. Κάθε ἄνθρωπος θέλει νὰ τοῦ φέρονται καλά. Ἑπομένως ἄς φέρεται κι αὐτὸς καλὰ στοὺς ἄλλους. Κάθε ἄνθρωπος θέλει νὰ τοῦ συχωροῦν τὶς ἁμαρτίες του. Ἄς συγχωρεῖ κι αὐτὸς τὶς ἁμαρτίες τῶν ἄλλων. Κάθε ἄνθρωπος θέλει νὰ συμπάσχουν οἱ ἄλλοι στὶς λῦπες του καὶ νὰ χαίρονται στὴ χαρά του. Ἄς συμπάσχει κι αὐτὸς μὲ τὶς λῦπες τῶν ἄλλων κι ἄς χαίρεται μὲ τὶς χαρές τους. Κάθε ἄνθρωπος θέλει ν’ ἀκούει καλὰ λόγια ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Θέλει νὰ τὸν τιμοῦν, νὰ τὸν ταΐζουν ὅταν πεινάει, νὰ τὸν ἐπισκέπτονται ὅταν εἶναι ἄρρωστος καὶ νὰ τὸν προστατεύουν ὅταν τὸν κυνηγοῦν. Ἄς κάνει κι αὐτὸς τὰ ἴδια στοὺς ἄλλους.
Αὐτὸ ἰσχύει τόσο γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ἀτομικά, ὅσο καὶ γιὰ ὁμάδες ἀνθρώπων, γειτονικὲς φυλές, ἔθνη καὶ κράτη. Ἂν τὴν ἐντολὴ αὐτὴ τὴν υἱοθετοῦσαν σὰν κανόνα ὅλες οἱ τάξεις, τὰ ἔθνη καὶ τὰ κράτη, θὰ ἔπαυε ἀμέσως κάθε κακία καὶ σύγκρουση ἀνάμεσά τους, θὰ ἐξαλειφόταν κάθε ἔχθρα καὶ πόλεμος. Αὐτὸ εἶναι τὸ φάρμακο γιὰ κάθε παρόμοια ἀρρώστια, δὲν ὑπάρχει κανένα ἄλλο.
Καὶ συνεχίζει ὁ Κύριος: «καὶ εἰ ἀγαπᾶτε τοὺς ἀγαπῶντας ὑμᾶς, ποία ὑμῖν χάρις ἐστί; καὶ γὰρ οἱ ἁμαρτωλοὶ τοὺς ἀγαπῶντας αὐτοὺς ἀγαπῶσι. 33 καὶ ἐὰν ἀγαθοποιῆτε τοὺς ἀγαθοποιοῦντας ὑμᾶς, ποία ὑμῖν χάρις ἐστί; καὶ γὰρ οἱ ἁμαρτωλοὶ τὸ αὐτὸ ποιοῦσι.» (Λουκ. στ΄ 32-34). Αὐτὸ πάει νὰ πεῖ: Ἄν περιμένετε ἀπὸ τοὺς ἄλλους νὰ σᾶς κάνουν καλὸ καὶ τὴν καλοσύνη αὐτὴ νὰ τὴν ἀνταμείψετε καὶ σεῖς μὲ καλό, δὲν κάνετε κάτι ἐπαινετό. Περιμένει ὁ Θεὸς ἀνταμοιβὴ γιὰ τὴ θερμότητα τοῦ ἡλίου, γιὰ νὰ δώσει ἐντολὴ στὸν ἥλιο νὰ λάμψει; Ἢ μήπως ἐνεργεῖ ἀπὸ εὐσπλαχνία κι ἀγάπη; Τὸ ξαναλέμε πὼς ἡ εὐσπλαχνία εἶναι ἐνεργητικὴ ἀρετή, ὄχι παθητική. Αὐτὸ τὸ ἔκανε σαφὲς ὁ Θεὸς ἀπὸ τότε ποὺ δημιούργησε τὸν κόσμο. Μέρα μὲ τὴ μέρα ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ κόσμου ὁ Κύριος μοίραζε ἁπλόχερα τά πλούσια τα δῶρα Του σ’ ὅλα τα πλάσματά Του. Ἂν περίμενε πρῶτα ἀπὸ τὰ πλάσματά Του νὰ Τοῦ ἀνταποδώσουν κάτι, οὔτε ὁ κόσμος οὔτε ἕνα μοναδικὸ πλάσμα δὲν θὰ ὑπῆρχε σ’ αὐτόν. Ἄν ἀγαπᾶμε μόνο αὐτοὺς ποὺ μᾶς ἀγαπᾶνε, εἴμαστε ἔμποροι καὶ κάνουμε ἀνταλλαγές. Ἂν κάνουμε τὸ καλὸ μόνο στοὺς εὐεργέτες μας, εἴμαστε ὀφειλέτες καὶ ἐπιστρέφουμε τὸ χρέος μας. Ἡ εὐσπλαχνία δέν εἶναι κάποια ἀρετὴ ποὺ ἁπλὰ ἀποπληρώνει τὶς ὀφειλές της, ἀλλὰ αὐτή πού πάντα δανείζει. Ἡ ἀγάπη εἶναι ἀρετὴ ποὺ δανείζει συνέχεια χωρίς νὰ ἐλπίζει σὲ ἐπιστροφὴ τῆς ὀφειλῆς. Ἂν δανείζουμε ἐκείνους πού ἐλπίζουμε πώς θὰ μᾶς τὰ ἐπιστρέψουν, «ποία ἡμῖν χάρις ἐστι;» Τί καλὸ κάνουμε; Μεταφέρουμε τὰ χρήματά μας ἀπὸ μιὰ κάσα σὲ μίαν ἄλλη, ἀφοῦ αὐτὸ ποὺ δανείζουμε τὸ θεωροῦμε δικό μας, ὅπως κι ὅταν ἦταν στὰ δικά μας χέρια…
Τί ὄφελος ἔχουμε ἂν ἀγαπᾶμε αὐτοὺς ποὺ μᾶς ἀγαποῦν καὶ κάνουμε τὸ καλὸ σ’ ἐκείνους ποῦ μᾶς εὐεργετοῦν; Δὲν ἐπιστρέφουμε στὴ θέση τοῦ αὐτὸ ποῦ λάβαμε; Τὴν ἀνταπόδοσή μας τὴν λάβαμε. Έπαινος ἀξίζει στὰ ἔργα πού, σὲ μικρὴ κλίμακα, μοιάζουν στὰ ἔργα τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ.
«Πλὴν ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν καὶ ἀγαθοποιεῖτε καὶ δανείζετε μηδὲν ἀπελπίζοντες, καὶ ἔσται ὁ μισθὸς ὑμῶν πολύς, καὶ ἔσεσθε υἱοὶ ὑψίστου, ὅτι αὐτὸς χρηστός ἐστιν ἐπὶ τοὺς ἀχαρίστους καὶ πονηρούς. 36 Γίνεσθε οὖν οἰκτίρμονες, καθὼς καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί.» (Λουκ. στ΄ 35-36). Αυτά εἶναι τὰ ὕψη στὰ ὁποῖα θέλει ὁ Θεὸς νὰ ἐξυψώσει τοὺς ἀνθρώπους. Αὐτή ἦταν μιὰ διδαχὴ ἀνήκουστη πρὶν ἀπὸ τὴν ἔλευσή Του. Αὐτὸ εἶναι τὸ ὕψος τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ οὔτε κι ὁ μεγαλύτερος σοφὸς στὴν ἱστορία τοῦ κόσμου δὲν εἶχε ὀνειρευτεῖ ὡς τότε. Κι αὐτὴ εἶναι ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ποὺ ἀλλοιώνει τὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν μετατρέπει σὲ ποταμὸ δακρύων.
«Ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν». Δέν λέει μὴν ἀνταποδίδετε κακὸ στὸ κακό. Αὐτὸ δὲν εἶναι σπουδαῖο πρᾶγμα. Αὐτό εἶναι ἁπλὰ ἀνοχή. Οὔτε καὶ λέει ἀγαπᾶτε ἐκείνους ποὺ σᾶς ἀγαποῦν.
Αὐτὴ εἶναι μόνο παθητικὴ ἀγάπη. Ὁ Χριστὸς λέει ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν. Ὄχι ἁπλὰ νὰ τοὺς ἀνέχεστε, ὄχι νὰ εἶστε παθητικοί, ἀλλὰ νὰ τοὺς ἀγαπᾶτε. Τὸ ξαναλέμε καὶ πάλι, πὼς ἡ ἀγάπη εἶναι ἐνεργητικὴ ἀρετή.
Ἡ ἀγάπη γιὰ τοὺς ἐχθροὺς δὲν εἶναι ἀφύσικη; Ἡ ἀντίρρηση αὐτὴ προβάλλεται πολὺ ἔντονα ἀπό τούς μὴ χριστιανούς. Δέν βλέπουμε πώς πουθενὰ στὴ φύση δὲν ὑπάρχει παράδειγμα ἀγάπης γιὰ τοὺς ἐχθρούς, παρὰ μόνο ἀγάπης γιὰ τοὺς φίλους; Ἄς εἴμαστε δίκαιοι. Ἄς ὁμολογήσουμε πως οι ἐχθροί μας μᾶς βοηθοῦν πολὺ στὴν πνευματική μας πορεία.
«Ἀγαθοποιεῖτε καὶ δανείζετε μηδὲν ἀπελπίζοντες, καὶ ἔσται ὁ μισθὸς ὑμῶν πολύς, καὶ ἔσεσθε υἱοὶ ὑψίστου, ὅτι αὐτὸς χρηστός ἐστιν ἐπὶ τοὺς ἀχαρίστους καὶ πονηρούς. 36 Γίνεσθε οὖν οἰκτίρμονες, καθὼς καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί»., λέει ὁ Κύριος. Ἀγαθοποιεῖτε, κάνετε τὸ καλὸ σ’ ὅλους τους ἀνθρώπους ἀδιάκριτα, εἴτε σᾶς ἀγαποῦν εἴτε ὄχι. Ἀκολουθῆστε τὸ παράδειγμα τοῦ Θεοῦ ποὺ τοὺς εὐεργετεῖ ὅλους, εἴτε φανερὰ εἴτε κρυφά. Ἂν ἡ εὐεργεσία σας δὲν θεραπεύει τὸ μῖσος τοῦ ἐχθροῦ σας, πολὺ λιγότερο θὰ τὸ θεραπεύσει ἡ ἔχθρα σας. Γι’ αὐτὸ κάνετε τὸ καλὸ ἀκόμα καὶ σὲ κείνους ποὺ οὔτε τὸ ζητοῦν οὔτε τὸ περιμένουν ἀπό σᾶς. Δανείζετε ὅλους ἐκείνους ποὺ σᾶς ζητοῦν. Δανείζετε ὅμως σὰν νὰ δίνετε, σὰν νὰ ἐπιστρέφετε κάτι ποὺ ἀνήκει σὲ ἄλλον, ὄχι κάτι δικό σας. Λέει ὁ ὅσιος Πέτρος ὁ Δαμασκηνός: «Ἐλεήμων ἄνθρωπος εἶναι ἐκεῖνος ποὺ δίνει, χαρὰ στοὺς ἄλλους μ’ αὐτὰ ποὺ ὁ ἴδιος ἔλαβε ἀπὸ τὸν Θεό: ψωμί, φαγητό, ἐξουσία ἤ ἕνα λόγο προσευχῆς. Εἶναι αὐτός·ποὺ λογαριάζει τὸν ἑαυτὸ του ὀφειλέτη, ἀφοῦ ἔλαβε παραπάνω ἀπ’ ὅσα χρειαζόταν. Μέσῳ τοῦ ἀδελφοῦ του εἶναι σάν νὰ τοῦ ζητάει ὁ Ἴδιος ὁ Θεὸς καὶ ἔτσι ὁ ἐλεήμων γίνεται ὀφειλέτης Του».
Ἂν ὁ ἐχθρὸς δὲν δεχτεῖ τὴν εὐεργεσία σου, δὲν σ’ ἐμποδίζει μ’ αὐτὸ ἀπὸ τὸ νὰ συνεχίσεις νὰ τοῦ δίνεις. Ὁ Κύριος εἶπε, «προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς καὶ διωκόντων ὑμᾶς» (Ματθ. ε΄ 44). Κάνε καὶ σὺ λοιπόν προσευχή γιὰ τοὺς ἐχθρούς σου, εὐεργέτησέ τους. Ἄν ὁ ἐχθρός σου δὲν δεχτεῖ κάποιο εἶδος καλοσύνης ἢ ἐξυπηρέτησης ἀπὸ μέρους σου, ὁ Θεὸς θὰ δεχτεῖ τὴν προσευχὴ ποὺ θὰ κάνεις γι’ αὐτόν. Ὁ Θεὸς θὰ μαλακώσει τὴν καρδιά του καὶ θ’ ἀλλάξει τὴ διάθεσή του γιὰ σένα. Δὲν εἶναι τόσο δύσκολο στὸν Θεὸ νὰ κάνει ἕναν ἐχθρὸ φίλο, ὅσο φαίνεται στοὺς ἀνθρώπους. Αὐτὸ εἶναι ἴσως ἀδύνατο στοὺς ἀνθρώπους, μὰ δυνατὸ στὸν Θεό. Ἐκεῖνος ποὺ ξανακάνει τὴν παγωμένη γῆ εὔφορη κοιλάδα, ὅπου ἀναπτύσσονται πανέμορφα λουλούδια, μπορεῖ νὰ λιώσει καὶ τὸν πάγο τῆς ἔχθρας τῆς ἀνθρώπινης καρδιᾶς καὶ νὰ κάνει νὰ εὐδοκιμήσουν σ’ αὐτὴν τὰ εὐωδιαστὰ λουλούδια τῆς φιλίας.
Βέβαια, τὸ σπουδαιότερο πρᾶγμα δὲν εἶναι νὰ γυρίσει ὁ ἐχθρός σου καὶ νὰ γίνει φίλος σου χάρη στὴν καλοσύνη σου, ἀλλά νά μὴ χάσει τὴν ψυχὴ του λόγω τοῦ μίσους του γιὰ σένα. Περισσότερο πρέπει νὰ προσεύχεται κανεὶς γι’ αὐτὸ τὸ τελευταῖο, παρὰ γιὰ τὸ πρῶτο. Γιά τὴ δική σου σωτηρία δὲν παίζει κανένα ρόλο ἂν σ’ αὐτὴ τὴ ζωὴ ἔχεις περισσότερους φίλους ἢ ἐχθρούς. Παίζει πολὺ σπουδαῖο ρόλο ὅμως τὸ νὰ μὴν εἶσαι ἐχθρὸς κανενός, ἀλλὰ νὰ εἶσαι φίλος μὲ ὅλους μὲ τὴν καρδιά σου, μὲ τὶς προσευχὲς καὶ τὶς σκέψεις σου.
